Уламжлалт Анагаах Ухааны одоогийн байдал, хэтийн төлөв

Монгол түмэнд олон зууны турш халаагүй үйлчилсэн манай уламжлалт анагаах ухааны хөгжил энэ XX зуунд, түүхэн үйл явдлаар дүүрэн өнгөрлөө, Монголчуудын оюуны их санаагаар бүтээгдсэн уламжлалт анагаах ухаан нь хэлмэгдэх, сэргэн өөдөлж аль алиныг үзжээ. Энэ зууны 30- аад оны эцсээр Монголд шашныг хүчээр дарангуйлж, сүм хийдийг хоморголонхийх хүртэл Монголын уламжлалт анагаах ухааныг эзэмшсэн оточ лам нар болон таван заслын урлагт боловсорсон засалч нар манай хүн амын эрүүл мэндийн хэрэгцээг голлон хангаж, ламын гэгээний хүрээ, Яруугийн хүрээ, Тариатын хүрээний мамба дацан, Вангийн хүрээний мамба дацан, Их хүрээний мамба дацан зэрэг монгол даяар алдаршсан томоохон сургуулиудад олон зууны уламжлалт эмчлэх урлагт сургах, судлан шинжлэх ажил үргэлжилсээр байжээ. 1930-аад оноосЕвроп ёсны АУ-ныг төр засгаас зүйл бүрээр урамшуулан дэмжихийн зэрэгцээ УАУ-ыг хэт үгүйсгэн хомстож байсан нь Ардын уламжлалт энэ үнэт баялгийг 30 шахам жил мартагнуулаад хүргэсэн юм. 1959 оноос тэр цайн засаг төр одон зурхай,Монголын уламжлалт эмнэлгийг сэргээн хөгжүүлэх, ингэхдзэ шинжлэх ухааны үндэслэлтэй судлах, ялангуяа ардын эмнэлэгтхэрэглэгдэж байсан эх орны эмийн ургамлыг бүртгэн судалж эмийн үйлдвэрлэлд ашиглах зорилгоор шинжлэх ухаан, дээдболовсролын хүрээлэнгийн дэргэд тусгай тасаг байгуулан хүний их эмч Ц.Хайдав, А.Өлзийхутаг нарыг Архангай аймгийн Өндөр-Улаан сумын харьяат 87 настай жинхэнэ маграмбын зэрэгтэй Лувсанцэрэн гуайтай ажиллуулж эхэлжээ.

XX зууны сүүлч гэхэд хүн төрөлхтний түүхэн хөгжилд нэн ялангуяа эрүүл аж төрөх, амьдралын баталгаа, сайн сайхныг хангахад дэлхийн анагаах ухаанд гарсан ололт амжилтихээхэн өөрчлөлтийг бий болгосон бөгөөд түүний дотор дэлхийн олон орны эрдэмтэн судлаачид сонирхон судалж,анхаарлаа төвлөрүүлэх болсон Дорно дахины анагаах ухааны оношлогоо, эмчилгээ, өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх аргууд онцгой байр эзэлдэг. Учир нь Дорно дахины анагаах ухааны аргууд олон зуун жилийн турш амьдралаар шалгагдан үнэн зөв нь батлагдаж, баяжигдан хөшиж ирсэн, аюулгүй, хямд, чанартай, үйлдэл сайтай цэвэр байгалийн бүтээгдэхүүнийг ашигладаг, тухайн ард түмний ёс заншил, ахуй амьдралтай салшгүй холбоотой юм.

Монголын уламжлалт анагаах ухааны хөгжил XV1-XIX зуунд нэлээд өргөн дэлгэр цар хүрээтэй хөгжиж байсан ба хувьсгалын дараах жилүүдэд 1930-иад оноос эхлэн Монголын уламжлалт соёл, боловсрол түүнийг бүтээн туурвисан олон зуун эрдэмтэн мэргэд, алдартай оточ маарамбууд хэлмэгджээ. МАХН-ын төв хорооны тэргүүлэгчдийн 1937 оны 3-р сарын 13 ны дугаар тогтоолд « одоо монгол аргаар эмчлэх явдал бол лам нарын гарт шашны нөлөөг бэхжүүлэх зэвсэг шенбөгөөд боловсон эмнэлэг дэлгэрэхэд саад болж байгаа тул боловсон эмнэлгийг эрс хөгжүүлэн дэлгэрүүлэхийг заагаад хүн эмнэлгийн анхны техникумийг байгуулан түүнд 250 хүртэл идэвхтэн, ажилтан, ажилчдыг элсүүлж сургууль төгсмөгц сум баг болон сүм хийдүүдэд явуулж ажиллуулахаар заажээ. 1938 оны 4-р сард аливаа нэг уламжлалт эмийг хүмүүсээс ашиг бодож худалдаж авахыг бүр мөсөн хориглож 1938 оны 7-р сарын 27 нд монгол эмийн санг татан буулгажээ.

Хэдийгээр энэ үеэс эхлэн уламжлалт анагаах ухаан хаагдаж, зогсонги байдалд орсон боловч Монголын ард түмэн олон зуун жилийн турш өвлөгдөн ирсэн анагаах ухааны үнэт ном судраа тодорхой хэмжээгээр нууцлан хадгалж зарим нэг нь үедаг-лжуулан уламжлуулж ирсэн нь дахин сэргэх үндэс суурь нь болсон юм.

1979 онд шинжлэх академийн харьяанд байгалийн нэгдлийн хүрээлэнгийн лаборатори байгуулагдаж, улмаар ардын эмнэлгийн хүрээлэн болгон өргөтгөж академич Ц.Хайдав захирлаар нь олон жил тасралтгүй ажиллаж уламжлалт анагаах ухааныг шинжлэх ухааны үндэслэлтэй судлах үндэс суури-йг нь тавьжээ. Улмаар 1996 ондуламжлалт анагаах ухаан рашаан сувиллын үндэсний төв болон өргөжин зохион байгуулагдаж, 1998 онд уламжлалтанагаах ухаан шинжлэх ухаан технологи үйлдвэрлэлийн корпораци болон эрдэм шинжилгээ, сургалт, клиникийн, үйлдвэрлэлийн томоохон төв болон үйл ажиллагаагаа явуулж байна.

1991 онд Монгол Улсын эрүүл мэндийн яамнаас «Монголын уламжлалт анагаах ухааныг 1991 - 1995 онд хөгжүүлэхүндсэн чиглэл» ийг боловсруулан гаргаж уг ажлын хүрээнд аймаг хотын нэгдсэн эмнэлэг бүрийн дэргэд уламжлалтэмнэлтийн тасаг кабинет байгуулагдаж эхэлсэн.Эдгээрээс зарим нэгийг нь дурдвал 1991  онд Элэгний эмгэгийг эмчлэх монгол эмнэлгийн төв Манба дацан монгол эмнэлэг сургалтын төв

Хувийн хэвшлийн эмнэлгүүд

Монгол эмнэлгийн компани зэрэг газрууд олноор байгуулагдан үр бүтэлтэй ажиллаж байна.

1992  оноос Эрүүл мэндийн яам, ДЭМБ-тай хамтран “Уламжлалт анагаах ухаан” MOG.TRM 001 төсөл хэрэгжүүлэн, түүний хүрээнд боловсон хүчний мэдлэг мэргэжлийг дээшлүүлэх, монгол эмнэлгийн богино хугацааны сургалтууд, эрдэмшинжилгээний байгууллагын тоног төхөөрөмж зэрэг материаллаг баазыг бэхжүүлэх арга хэмжээ авсны зэрэгцээгээр мэргэжлийн семинар онол практикийн бага хурал зохиох зэрэг ажлыг үр дүнтэй зохион^он байгуулж ирлээ.

Түүнчлэн 1998 онд Монгол улсын ерөнхийлөгч Н.Багабандийн санаачлагаар боловсруулж УИХ-ын 1999 оны 7-р сарын 02 -ны өдрийн 46 тогтоолоор батлан гаргасан «Монголын уламжлалт анагаах ухааныг хөгжүүлэх талаар төрөөс баримтлах бодлого>>-ийг хэрэгжүүлэх ажлын хүрээнд аймаг нэгжүүдэд уламжлалт анагаах ухааны мэргэжилтэнтэй болох, сум дүүргийн хөдөө орон нутагт уламжлалт анагаах ухааны анхан шатны мэдлэг олгох сургалт семинар зохион байгуулах ажил хийгдэж эхлээд байна.

Үүнээс зарим нэгийг дурдвал УАС, ЭМЯ -тай хавдтран 1999 онд Хэнтий аймгийн эмч нарт, 2000 онд Ховд аймгийнэмч нарт уламжлалт анагаах ухааны анхны мэдэгдэхүүн олгох, зарим нэгэн зонхилон тохиолдох өвчнийг уламжлалтанагаах ухаанаар оношлох эмчлэх асуудлын талаар сургалт семинар зохион байгуулаад байна.

Н.Уламжлалт анагаах ухааны шинжлэх ухааны талаар хийгдсэн ажил

Уламжлалт анагаах ухааныг шинжлэх ухааны үндэслэлтэй судлах ажлыг академич Ц.Хайдав санаачлан удирдан зохион байгуулж, ардын эмнэлгийн хүрээлэнд эмийн ургамлын химийн, эм судлалын, онолын секторууд шинээрбайгуулагдаж эрдэм шинжилгээ судалгааны ажил хийгдэж иржээ.

Уламжлалт анагаах ухааны чиглэлээр эрдмийн зэрэг _л цол хамгаалсан эрдэмтдийн зарим бүтээлээс та бүхэндтолилуулахад: Ц.Хайдав ”ДДАУ-ны. түүх ба мс^чголын уламжлалт анагаах ухаанд хэрэглэгддэг эмийн ургамлууд” сэдвээр 1965 онд дэд докторын, ’’Монгол алтан хундаганы "фармакологи судалгаа”сэдвээр 1972 онд докторын, М.Амбага"Хий, шар, бадганы онол ба мембрант байгууламж”

Б.Дагвацэрэн ’’Монгол түвдийн УАУ-ны онол арга зүй, үндсэн зүй тогтол” (1995) сэдвээр докторын,Б.Болдсайхан ”УАУ-ны онол арга зүйн уламжлал шинэчлэлийн зарим асуудал” (1995), Ш.Голд"Халуун хүйтэн судасны илрэлийн талаарх МУАУ-ны онолын мөн чанар!Г судлах асуудалд" {1998), Ж-Хатанбаатар ”МУАУ-ны эмээр элэгний архаг өвчнийг эмчилсэн нь” (2000), Д.Цэрэндагва”Хануур заслын үйлдлийн механизмыг судлах асуудалд” (2000) сэдвээр тус тус дэд докторын зэрэг хамгаалжээ.

Уламжлалт анагаах ухааны чиглэлээр дипломын дараах сургалтаар шинжлэх ухааны магистр, тухайн шинжлэх ухааны философийн доктор(РЬ.О) олгодог сургалт буюу дээд мэргэшлийн, нэн дээд мэргэшлийн сургалт шинжлэх ухааны докторын зэргийг уламжлалт анагаах ухаанаар эзэмших бүрэн боломжтой болжээ. Энэ хугацаанд уламжлалт анагаахухаанаар шинжлэх ухааны магистрын зэргийг 9 хүн хамгаалжээ. Үүнийг та бүхэнд толилуулвал: Д.Болормаа ^яАзийн жамъяанмадатйн бактерийн эсрэг үйлчилгээ” (1996),

С.  Сайнжаргал “Цөсний зогсонгишролыг зүүгээр эмчлэх” (1997), Б.Болор “Архаг өтгөн хаталтыг иогоор эмчлэх нь”(1997), С.Сэдэндүлам “Монгол төөнө заслын зарим асуудал” (1997), Д. Цэрэндагва ^нДДАУ-ны шээс шинжлэх ёс” (1997),

С.Хишигжаргал "Марав-З тангийн бөөрний үйл ажиллагаанд үзүүлэх нөлөө” (1997), С.Олдох "Ханах судасны хувилбар, ханах судасны био цахилгаан идэвхийн асуудалд" (1997), Д.Цэнд-Аюуш Турван үрийн тангийн цусны бүлэгнэлтэд үзүүлэх нөлөө” (1998), Ч.Чимэдрагчаа ”Мана шитангийн фито хими фармакологийн судалгааны асуудалд”(1998), Ө.Батчимэг Бургаст навчит банздоогийн хүний элэг цөсний үйл ажиллагаанд үзүүлэх нөлөө” (1998), Н.Оюунцэцэг’’Таван цул 6 сав эрхтний юань сүвийн био цахилгаан идэвхийн асуудалд” (1998), Ё. Уянга "Хүйтэн өвчний мембраны механизм” (1999) тус тусын магистрын зэрэг хамгаалжээ.

Уламжлалт Анагаах Ухааны чиглэлээр хийгдэж буй эрдэм судлалын ажлын төрөлжүүлэн авч үзвэл:

Академич Ц.Хайдавын удирдлагын дор: урт наслах зэмийн жорыг судлах хүрээнд: Уламжлалт анагаах ухаанд өргөнхэрэглэж байсан шүдлэнд ордог ургамлуудын фито хими фармакологмйн судалгаа хийж Цинаспол гэдэг шинэ эмийн бэлдмэл гаргаж авсан байна.

Анагаахын ш'4нжлзх ухааны доктор, дзд профессор М.Амбагын удирдлагын дор Хий, шар, бадган мембрант байгууламжийнхүрээнд хий шар бадганы тогтолцоог морфо- функцианаль төрхийн шилжилтүүдтэй холбон тайлбарлан, элэг бөөр.зүрххамгаалах үйлдэлтэй шинэ эмийн бэлдмэлүүдийг гаргаж авсан төдийгүй түүний удирдлагын дор эм судлалаар 1 доктор, 5 дэд эрдэмтэн, уламжлалт анагаах ухаанаар 3 дэд эрдэмтэн, 1 магистр төрүүлээд байна;

Анагаахын шинжлэх ухааны доктор, дэд профессор Б.Дагвацэрэнгийн удирдлагын дор тогтолцооны онолын уламжлалт анагаах ухааны их замч нарыг бэлтгэж байгаагаас гадна 2000 онд “Монос” анагаах ухааны коллеж байгуулагдажэм судлал, уламжлалт анагаахын чиглэлээр оюутан элсүүлэн авч үйл ажиллагаагаа явуулж байна.

IV. Клиникт хийгдэж буй ажил

1989 онд УКТЭ -ийн харьяа уламжлалт анагаах ухааны тасаг нээгдэж өвчтөнийг стационарт хэвтүүлэн эмчлэх анхны 50   ортой тасаг, 8 кабинеттай ажиллаж клиникийн үйл ажиллагаа эхэлсэн байна. Улмаар уг тасаг нь Улаанбаатар сувиллын байранд орж Уламжлалт анагаах ухааны эмчилгээ үйлчилгээ явуулах төв болсон юм, Улмаар 1998 онд УАУШТҮК болон өргөжиж120 ортой эмчилгээ үйлчилгээ явуулж-байна. Үүнээс гадна 1991 онд Элэгний эмгэгийг эмчлэх монгол эмнэлгийн төв - , Манба дацан монгол эмнэлэг сургалтын төв, хувийн хэвшлийн 81 эмнэлэг нээгдэж үйл ажиллагаагаа явуулж байгаагаас гадна УКТЭ, УБХКТЭ, дүүргийн эмнэлгүүдэд уламжлалт анагаах ухааны тасаг нэгжүүд ажиллаж байна.

УАУ-ны сургуулиас уламжлалт анагаахын нарийн мэргэжлийн чиглэлээр 213 их эмч, эмч нарын мэргэжил олгох дамжаагаар 570 гаруй эмч бэлтгэгдсэн байна.Уламжлалт анагаах ухааны чиглэлээр ажиллаж буй эмч мэргэжилтнүүдийг улсын хэмжээгээр авч үзвэл: (хүснэгт 1) 1999 оны байдлаар 174 их эмч ажиллаж байна. Хэвтэн эмчлүүлсэн эмч өвчтөний ор хоног ашиглалтыг авч үзвэл: (хүснэгт 2) 1999 оны байдлаар 274 443 хэвтэн эмчлүүлэгчээс 4935 өвчтөн уламжлалт анагаах ухааны клиникт хэвтэн эмчлүүлсэн байна хүрээнд анагаах ухааны онолын үндсэн ойлголтуудыг тогтолцооны ерөнхий онолын үүднээс тайлбарлаж, хүн амыгэрүүлжүүлэх, ©өвчнөөс урьдчилан онолын үндэслэлийг боловсруулан 1 дэд доктор төрүүлээд байна.

Анагаах ухааны доктор (Ph.D), дэд профессор Н.Төмөрбаатрын удирдлагын дор Хануур заслын үйлдлийн механизмыг тайлбарлах чиглэлээр монгол хүний гарын ханах судасны хувилбарыг тогтоосноос гадна, ханах судасны био цахилгаан идэвх, элэгний өвчний үеийн хануур засал хийх онолынүндэслэлийг тайлбарлаж, муу цус гэсэн ойлголтыг тайлбарлах судалгаа шинжилгээний ажил хийж, 8 магистр, 1 дэд дотор төрүүлээд байна.

III . Сургалтын талаар

XX зууны сүүлч 1990 өөд он гэхэд дэлхийн анагаах ухааны чиг хандлага болон Монгол орны нийтийн хэрэгцээ шаардлагаас үндэслэн уламжлалт анагаах ухааны үндэсний дээд мэргэжилтэй аль ч анагаах ухаанд хөрвөх чадвартай боловсон хүчин бэлтгз ажил цоо шинээр хийгдэж эхэлсэн.

АУИС-ийн захирлын тоот тушаалаар 1989 онд уламжлалт анагаах ухааны танхимыг 3 багш, 24 оюутантай байгуулж, 1991  онд анхны дээд мэргэжилтэй уламжлалт анагаах ухааны их эмч нар бэлтгэгдэж гарсан.

АУИС -ийн УАУ-ны тэнхим нь цаашид өргөжин 2000 оны 1-р сарын 2ноос Уламжлалт Анагаах Ухааны Сургууль болон өргөжиж дипломын болон дипломын дараах сургалтаар уламжлалт эмнэлгийн дунд, дээд мэргэжилтэй боловсон хүчнийг бэлтгэж байна. Уламжлалт анагаах ухааны Оточ манрамбын дээд сургууль байгуулагдаж дээд мэргэжилтэй бакалаврын зэрэгтэй уламжлалт анагаах ухааны их эмч нарыг бэлтгэж байгаагаас гадна 2000 онд “Монос” анагаах ухааны коллеж байгуулагдаж эм судлал, уламжлалт анагаахын чиглэлээр оюутан элсүүлэн авч үйл ажиллагаагаа явуулж байна.

IV. Клиникт хийгдзж буй ажил
1989 онд УКТЭ -ийн харьяа уламжлалт анагаах ухааны тасаг нззгдзж өвчтнийг стационарт хзвтүүлзн эмчлэх анхны 50 ортой тасаг, 8 кабинеттай ажиллаж клиникийн үйл
ажиллагаа эхэлсэн байна. Улмаар уг тасаг нь Улаанбаатар сувилалын байранд орж Уламжлалт анагаах ухааны эмчилгээ үйлчилгээ явуулах төв болсон юм, Улмаар 1998
онд УАУШТҮК болон өргөжиж 120 ортой змчилгзз үйлчилгээ явуулж-байна. Үүнээс гадна 1991 онд Элэгний эмгэгийг эмчлэх монгол эмнэлгийн төв  Манба дацан монгол
змнэлэг сургалтын төв, хувийн хэвшлийн 81 эмнэлэг нээгдэж үйл ажиллагаагаа явуулж байгаагаас гадна УКТЭ, УБХКТЭ, дүүргийн эмнэлгүүдэд уламжлалт анагаах ухааны
тасаг нэгжүүд ажиллаж байна. УАУ-ны сургуулиас уламжлалт анагаахын нарийн мэргэжлийн чиглэлээр 213 их эмч, эмч нарын мэргэжил олгох дамжаагаар 570 гаруй эмч бэлтгэгдсэн байна. Уламжалалт анагаах ухааны чиглэлээр ажиллаж буй эмч мэргэжилтэнгүүдийг улсын хэмжээгээр авч үзвэл: (хүснэгт 1) 1999 оны байдлаар 174 их эмч ажиллаж байна. Хэвтэн эмчлүүлсэн эмч өвчтөний ор хоног ашиглалтыг авч үзвэл: (хүснэгт 2) 1999 оны байдлаар 274 443 хэвтэн эмчлүүлэгчээс 4935 өвчтөн уламжлалт анагаах ухааны клиникт хэвтэн эмчлүүлсэн байна.

Уламжлалт анагаах ухааныг хөгжүүлэх хэтийн төлөв. Уламжлалт Анагаах ухааны чиглэлийн эмч, резиденс, магистр, докторантурын сургалт явуулах нэгдсэн хөтөлбөрийг (шатлалын) бий болгох Эмч нарын мэргэжил мэдлэг дээшлүүлэх тасралтгүй сургалтыг зохион байгуулах АУИС-ийн УАС.УАУШТҮК, “Монос" АУДэС, “Оточ" манранбын дээд сургууль, мэргэжлийн нийгэмлэг холбоод хамтран эрдэм шинжилгээний хурал, сургалт зохион байгуулах Хөдөөгийн болон хот аймаг сумдын эмч нарт уламжлалт
анагаах ухааны мэдлэг олгох сургалт семинарыг бүсчлэн зохион байгуулах Уламжлалт анагаах ухааны чиглэлээр хийгдэж байгаа эрдэм судлалын ажлыг хөхүүлэн дэмжих, зарим багаж тоног төхөөрөмж, эм урвалжаар хангах Хувийн хэвшлийн эмнэлгүүдийг дэмжих.